Από την Σχερία των Φαιάκων στην Ιθάκη του Οδυσσέα (Ο μονοδιάστατος νόστος του Οδυσσέα)
Οι Φαίακες ξεπροβοδίζουν τον Οδυσσέα από την χώρα τους, την Σχερία (ή Σχερίη), προς το λιμάνι τους, για τον απόπλου, μόλις πέφτει ο ήλιος. Εκεί, αφού τοποθετήσουν στο καράβι τα δώρα τους που είχαν συγκεντρώσει για τον Οδυσσέα και πάρουν τις θέσεις τους, σαλπάρουν για το ταξίδι της επιστροφής του ήρωά μας στην Ιθάκη. Ταξιδεύουν όλη νύχτα και τα χαράματα φθάνουν στο λιμάνι του Φόρκυνος, που ευρίσκεται στο νησί της Ιθάκης. Εκεί αφήνουν τον ταλαιπωρημένο Οδυσσέα κοιμισμένο στην ακτή, πάνω στην άμμο.
Ο Όμηρος περιγράφει λεπτομερώς την άφιξη του Οδυσσέα στην Ιθάκη. Ο χρόνος, η γεωγραφία και η γεωμορφολογία της περιοχής είναι πολύ χαρακτηριστικές και ο γεωγράφος ποιητής, με την μοναδική δύναμη της περιγραφής του μας εκθέτει δείγμα της τέχνης του:
«Όταν ανέβηκε ψηλά το λαμπερό τα’ αστέρι, που αυτό προπάντων έρχεται και διαλαλεί πως βγήκε το φέγγος της Αυγής της πρωϊνογεννημένης, τότε πια είχε σιμώσει στο νησί το πελαγίσιο πλοίο.
Υπάρχει στην Ιθάκη ένα λιμάνι του Φόρκυνα, του θαλάσσιου γέροντα, και μέσα σ’ αυτό πετάγονται δύο απόκρημνα ακρωτήρια, που κλίνουν προς το μέρος του λιμανιού, και το προφυλάγουν από τα πελώρια κύματα που σηκώνει το ορμητικό φύσημα των ανέμων έξω απ’ αυτό. και μέσα μένουν άδετα τα στερεά καράβια, κάθε φορά που φθάνουνε στη θέση τους κι αράζουν. Στη μέσα άκρη πάλι του λιμανιού βρίσκεται ελιά με τα στενόμακρα φύλλα, και κοντά της είναι μια όμορφη σκοτεινή σπηλιά, αφιερωμένη στις Νύμφες, που είναι γνωστές με το όνομα Ναϊάδες (σημ. Νηϊάδες). Μέσα σ’ αυτήν υπάρχουνε κρατήρες και πέτρινες στάμνες, όπου κάνουν τις κερήθρες τα μελίσσια ….»
(Ομήρου Οδύσσεια στίχοι ν 93-106 απόδ. Ζευγώλη)
Γνωρίζοντας ότι από την δύση μέχρι την ανατολή του ηλίου, όσο περίπου διαρκεί η πλεύση, (8:00 μ.μ. έως και 6:00 π.μ. περίπου) σε ανοιξιάτικη όπως προκύπτει εποχή, μεσολαβούν δέκα περίπου ώρες, μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι με μία μέση ωριαία ταχύτητα επτά ναυτικών μιλίων (συνδυασμός κουπιών ίσως και πανιών για να επιτευχθεί η μεγάλη σχετικά ταχύτητα αυτή) η απόσταση η οποία θα μπορούσε να καλυφθεί ολοβραδύς δεν θα πρέπει να ξεπερνάει θεωρητικά τουλάχιστον τα εβδομήντα μίλια. (10 ώρες χ 7 μίλια ανά ώρα = 70 μίλια).
Εάν υποθέσουμε ότι όντως η Κέρκυρα ήταν η μυθική ΣΧΕΡΙΑ των Φαιάκων, τότε η προαναφερθείσα απόσταση καλύπτεται από το μέσον περίπου της Κέρκυρας μέχρι την Βορειοδυτική ακτή της Λευκάδας. Εκεί, στην Λευκάδα – Ομηρική Ιθάκη, αναζητείται το πλησιέστερο και το ασφαλέστερο αγκυροβόλιο σύμφωνα πάντοτε με τον γεωγράφο - ποιητή. Αυτό το αγκυροβόλιο όντως υπάρχει στη συγκεκριμένη θέση που αναζητείτο και αναμένετο να υπάρχει, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις μας, και ευρίσκεται στον κόλπο του Αγίου Νικήτα Λευκάδας.
Άλλες μακρινότερες περιοχές και αγκυροβόλια, (αναφερόμαστε σε περιοχές νοτιότερα της Λευκάδας) δεν θα μπορούσαν να διεκδικήσουν την ταύτισή τους με το περιβόητο «λιμάνι του Φόρκυνα» διότι εκ των πραγμάτων αποκλείονται λόγω της απαγορευτικής τους απόστασης. Από την περιοχή περίπου της σημερινής Παλαιοκαστρίτσας (πιθανή τοποθεσία απόπλου του πλοίου των Φαιάκων), και σε ακτίνα 70 περίπου ναυτικών μιλίων, το πολύ μέχρι τη δυτική ακτογραμμή της Λευκάδας αναμένεται φυσιολογικά να φθάσει και δέσει το καράβι.
Τα υπόλοιπα Επτάνησα (η Κεφαλονιά, ή η σημερινή ονομαζόμενη Ιθάκη ή ακόμα και η Ζάκυνθος) που είναι νοτιότερα από την Λευκάδα, ευρίσκονται σε τέτοια απόσταση από την Κέρκυρα ώστε ο χρόνος που μεσολαβεί για το ταξίδι της επιστροφής του πρωταγωνιστή της Οδύσσειας δεν επαρκεί για να δοθεί τεκμηριωμένη γεωγραφική λύση. Τέλος, ολόκληρη ακόμα η Δυτική ακτή της Λευκάδας (σε περίπτωση που θα μπορούσαν να ήταν λιγότερο ακριβείς οι εκτιμήσεις μας) δεν διαθέτει κανένα άλλο σημείο αποβίβασης, παρά μονάχα στον όρμο του Αγίου Νικήτα.
Ο Όμηρος συνεχίζει τις περιγραφές του:
«Το πλοίο πάλι με γρήγορες κινήσεις άραξε στη στεριά, βγαίνοντας έξω ως τη μέση, επειδή με δύναμη σπρωχνόταν από τα χέρια των κωπηλατών. Και τούτοι βγαίνοντας από το στέρεο καράβι στη γη, πρώτα σήκωσαν από το βαθουλό πλοίο τον Οδυσσέα μαζί με το σεντόνι και με το στρώμα που λαμποκοπούσε, και τον έβαλαν πάνω στην άμμο κυριευμένο από τον ύπνο, ύστερα έβγαλαν και τα πράγματα όσα του έδωσαν οι έξοχοι Φαίακες, όταν ξεκινούσε για την πατρίδα με τη βοήθεια της μεγαλόψυχης Αθηνάς. Αυτά λοιπόν τα συγκεντρώσανε σιμά στη ρίζα της ελιάς μακριά από το δρόμο, από φόβο μπας και περάσει κανένας διαβάτης και τα πειράξει, προτού ξυπνήσει ο Οδυσσέας και κείνοι πάλι κινήσανε για την πατρίδα.»
(Ομήρου Οδύσσεια ν 113-125 απόδ. Ζευγώλη)
Στη σημερινή του όμως μορφή δύσκολα μπορεί κάποιος να θεωρήσει τον Άγιο Νικήτα ως λιμάνι, ή να αντικρίσει έστω και ένα ακρωτήριο . Παρόλα αυτά ο χαρακτηρισμός «ακρωτήριο» έχει παραμείνει στην περιοχή αυτή. Στην «Ελληνική Γεωγραφική Εγκυκλοπαίδεια» και στο λήμμα «‘Άγιος Νικήτας» ανευρίσκουμε τα ακόλουθα:
1. Άγιος Νικήτας, ο. Οικ. της Λευκάδας, ε .Λευκάδος, κοιν Αγ. Νικήτα. κατ. 1940 205, 1951 191, 1961 155, 1971 74, 1981 69, 1991 112. υψόμ.15. Στην ΒΔ ακτή του νησιού, στον Ν μυχό του φερώνυμου κόλπου.
2. Άγιος Νικήτας, ο. Ακρωτ. Της Λευκάδας, στη ΒΔ ακτή της, ΝΔ του ακρωτ. Αγ.Ιωάννης (και Ζουάννα)
Οι βραχίονες (σημ. ακρωτήρια) «…που κλίνουν προς το μέρος του λιμανιού, και το προφυλάγουν από τα πελώρια κύματα που σηκώνει το ορμητικό φύσημα των ανέμων έξω απ’ αυτό. και μέσα μένουν άδετα τα στερεά καράβια, κάθε φορά που φθάνουνε στη θέση τους κι αράζουν», όπως αναφέρει ο Όμηρος, δεν εντοπίζονται πια διότι προφανώς αποκόπηκαν από την έντονη και γνωστή σε όλους τεκτονική δράση της περιοχής και οι προσχώσεις των χειμάρρων, ιδιαίτερα του κεντρικού χειμάρρου που διέρχεται από τον κεντρικό δρόμο του σύγχρονου οικισμού, έχουν «μπαζώσει» αρκετά το εσωτερικό του λιμανιού ώστε να μην είναι πλέον εύκολα αναγνωρίσιμο. Χωρίς τους φυσικούς προστατευτικούς του λιμενοβραχίονες , σε περίπτωση κακοκαιρίας, η θάλασσα μπορούσε να εισχωρήσει βαθιά στο εσωτερικό του μυχού, που έχει «μπαζωθεί» πλέον μέχρι και σε βάθος 50 περίπου μέτρων, διαταράσσοντας την «δίαιτα» της ακτογραμμής. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος αυτού κατασκευάστηκε πρόσφατα ένας τεχνητός μικρός σχετικά κυματοθραύστης, σε μικρή απόσταση από την ακτή και παράλληλα προς τον οικισμό, ώστε να μπορέσει να διατηρηθεί τμήμα της παραλίας για τουριστική αξιοποίηση.
Για τους σκοπούς της έρευνάς μας και για την αναζήτηση στοιχείων ανατρέξαμε σε γεωλογικά δεδομένα. Ειδικότερα για τις αποθέσεις υλικών και την εξελικτική πορεία της ακτογραμμής, το Ι.Γ.Μ.Ε. (Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών) για την Λευκάδα, αναφέρει τα ακόλουθα (σελ. 80):
«ε. Αποθέσεις χειμάρρων.
Λόγω του εντόνου ανάγλυφου, των πολλών βροχοπτώσεων και της φύσεως των πετρωμάτων της Λευκάδος, η αποκομισιγενής ενέργεια των χειμάρρων είναι εξαιρετικώς έντονος. Αι χειμαρρώδεις αποθέσεις παρουσιάζουν ούτω σημαντικήν ανάπτυξιν εις έκτασιν και πάχος και εις ωρισμένας περιοχάς αποτελούν το κύριον στοιχείον μορφολογίας.»
Από το γεωλογικό χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε. για τη νήσο Λευκάδα, μπορούν να ανιχνευτούν οι τάσεις και οι γεωμορφολογικές μεταβολές της περιοχής. Οι απολήξεις όμως των βράχων όπως προαναφέραμε και όπως περιγράφει ο ποιητής δεν υπάρχουν πια. Στη θέση τους διακρίνονται δύο πολύ εντυπωσιακά ρήγματα που μαρτυρούν ότι η περιοχή έχει υποστεί έντονες δοκιμασίες από την πορεία των χιλιετιών. Το ένα ρήγμα οριοθετεί το βορειοδυτικό άκρο του φυσικού ορμίσκου στο δρόμο προς τη θέση «Μύλος» , εκεί κοντά που κατασκευάστηκε τα τελευταία χρόνια ο τεχνητός και το δεύτερο ρήμα, που είναι και μεγαλύτερο, στην απέναντι πλευρά, ανάμεσα στο παραθαλάσσιο καλοκαιρινό «μπαράκι» και δίπλα από το ξενοδοχείο «ΟΣΤΡΙΑ».
Το δεύτερο αυτό ρήγμα είναι παλαιότερο ενώ το πρώτο θα πρέπει να δημιουργήθηκε σχετικά πρόσφατα, όπως προκύπτει από στοιχεία της έρευνάς μας.
Στο απόσπασμα ενός χάρτη του 1757 του Girolamo Delanges, που ανατρέξαμε, ο οποίος φέρει τον τίτλο «Χάρτης της Λευκάδας και του Κόλπου της Άρτας», που ευρίσκεται στην ΕΘΝΙΚΗ ΜΑΡΚΙΑΝΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ και έχει εντυπωσιακή χαρτογραφική ακρίβεια, ο Άγιος Νικήτας παρουσιάζεται με την ακτογραμμή που είχε την εποχή της χαρτογράφησης, όπως είναι άλλωστε αναμενόμενο.
Ο Ν. Μοσχονάς γράφει για τον χάρτη αυτόν:
«Με φανερή σχεδιαστική ικανότητα και με εκπληκτική ακρίβεια αποδίδεται η γεωφυσική εικόνα της Λευκάδας και της περιοχής του Αμβρακικού, ενώ παράλληλα σημειώνονται λεπτομερή στοιχεία για την ανθρώπινη εγκατάσταση και δραστηριότητα στον χώρο αυτό.»
και συνεχίζει:
«… Λεπτομερή στοιχεία παρέχονται για τα θαλάσσια περάσματα και τα λιμάνια (βάθος νερού, ύπαρξη υφάλων, χωρητικότητα λιμανιών, προφύλαξη από ανέμους, λοιπή ασφάλεια, δυνατότητα ανεφοδιασμού σε νερό κ.λ.π.) ..»
Στον αναφερόμενο χάρτη παρουσιάζεται μεταξύ άλλων, η περιοχή του σημερινού οικισμού του Αγίου Νικήτα Λευκάδας, με την ακτογραμμή που είχε εκείνη την εποχή, ήτοι πριν αποκοπεί η Β.Δ. απόληξη των βράχων και δημιουργηθεί το μεγάλο αυτό ορατό ρήγμα. Ο χάρτης αυτός είναι σχετικά άγνωστος, σε αντίθεση με τον χάρτη του Coronelli που σχεδόν κάθε σπίτι στη Λευκάδα έχει και από ένα φωτοαντίγραφο από του χάρτη αυτού.
Η Όλγα Κατσιαρδή–Hering γράφει για τους χάρτες που εντόπισε το 1986 στη Χαρτογραφική Συλλογή του Πολεμικού Αρχείου της Βιέννης και χρονολογούνται κυρίως από την περίοδο των βενετοτουρκικών πολέμων (1684-1715), ενώ μερικοί εκτείνονται και σε όλο τον 18ο αιώνα:
«Η τεχνική δεν έχει ξεπεράσει τις σχηματικές αδυναμίες των προηγούμενων ανατυπώσεων στα νησολόγια του Buondelmonti ή του Camocio. Τη στιγμή της κατάκτησης δεν ενδιαφέρει η τεχνική ακρίβεια αλλά η άμεση πληροφόρηση και η επιλογή συγκεκριμένων στοιχείων…
…..για την περίοδο της χαρτογραφίας ως τα τέλη του 17ου αι., όταν η εξέλιξη της μηχανικής τεχνικής – ιδίως στην υπηρεσία πολεμικών επιχειρήσεων, όπως αυτών που διεξήγαγαν οι Βενετοί- η χρήση εξελιγμένων τοπογραφικών εργαλείων για τις μετρήσεις αρχίζουν να επιτρέπουν μεγαλύτερη ακρίβεια χαρτογραφικής αποτύπωσης….
…. Η χαρτογραφία μετεξελίσσεται από τέχνη σε επιστήμη. Με τη βοήθεια του «γεωμέτρη» και από τα τέλη του 16ου και κυρίως τον 17ο αιώνα οι χάρτες αποτελούν περισσότερο μέρος μιας χωρομέτρησης. Ο χαρακτηρισμός τους ως «τοπογραφικών θα αντιστοιχούσε στη ακριβή για την εποχή χωρομέτρηση.»
Οι προγενέστεροι χάρτες λοιπόν αυτοί παρουσιάζουν περισσότερο ιστορικό παρά χαρτογραφικό ενδιαφέρον, αφού κυρίως περιγράφουν πολεμικές επιχειρήσεις και μάλλον σαν σκαριφήματα μπορούν να χαρακτηριστούν παρά σαν λεπτομερείς και επακριβείς χάρτες. Ο χάρτης όμως του 1757, του Girolamo Delanges, περιέχει λεπτομερή χαρτογραφική απεικόνιση καθώς και τις χρήσεις γης της εποχής, ακόμα δε και στοιχεία κτηματογράφησης. Είναι ταυτόχρονα πολυθεματικός χάρτης και μεταξύ των υπολοίπων θεμάτων αναφέρονται και αρχαιολογικοί τόποι, όσοι εντοπίστηκαν από τους δαιμόνιους ερευνητές – περιηγητές και επιστήμονες χαρτογράφους της εποχής.
Όσον αφορά τις υπόλοιπες τοπιολογικές και γεωγραφικές λεπτομέρειες που αναφέρει ο Όμηρος, δηλαδή η ελιά και η σπηλιά, αυτά είναι πάντοτε στη θέση τους, σαν πιστοί και διαχρονικά διαθέσιμοι μάρτυρες ενός μεγάλου ιστορικού συμβάντος.
Η ελιά στέκει αγέρωχη στο μυχό του τότε λιμανιού – αγκυροβολίου και έχει 12 επιβλητικά μέτρα περίμετρο κορμού και μακριά φύλλα. Νομίζει κανείς ότι το υπέργηρο αυτό δέντρο θέλει να υποδηλώσει την διαφοροποίησή της από τις άλλες παρακείμενες ελιές στους εντυπωσιασμένους περαστικούς διαβάτες από το μικρό μονοπάτι στην οδοιπορία τους προς την γειτονική παραλία «Μύλος». Η σπηλιά πάλι συμπαραστέκεται κοντά στην ελιά σε απόσταση λίγων δεκάδων μέτρων βορειοδυτικά από αυτήν, σχεδόν επίσης επάνω στο μονοπάτι αυτό. Το μέγεθος και η θέση της θεωρήθηκαν κατάλληλα από διάφορους κατοίκους της περιοχής κατά καιρούς ώστε να χρησιμοποιηθεί σαν μαντρί ή προσωρινό κατάλυμα ή ακόμα για να καλύψει οποιαδήποτε ανάγκη στη ροή της σχετικά πρόσφατης ή και παλαιότερης ανθρώπινης ιστορίας.
Και τα δύο αυτά εντυπωσιακά μνημεία της Φύσης είναι ακριβώς στη θέση που περιγράφονται από τον Όμηρο, σαν να θέλουν να συνεισφέρουν με την παρουσία τους στην όλη γεωγραφική προσέγγιση και στην αποδεικτική διαδικασία.
Εάν οι υπολογισμοί μας και οι εκτιμήσεις μας είναι σωστές, το λιμάνι του Φόρκυνα ευρίσκετο στον Αγιο Νικήτα Λευκάδας και εφ όσον το λιμάνι αυτό ευρίσκετο επί της Ομηρικής Ιθάκης, τότε μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η Λευκάδα ήταν η Ομηρική Ιθάκη.
Ο Ομηρος πάντως είναι κατηγορηματικός:
«Φόρκυνος δέ τίς εστι λιμήν,αλίοιο γέροντος εν δήμω Ιθάκης. ..»
(Ομήρου Οδύσσεια ν 95,96 και ν 354)
Τέλος, είναι αξιοσημείωτη η διαχρονική σημειολογία του Ομήρου. Μπροστά από την διάσημη πλέον «ελιά του Οδυσσέα», στο κέντρο του οικισμού του Αγίου Νικήτα, είναι κτισμένο σήμερα ξενοδοχείο “ΟΔΥΣΣΕΙΑ”. Η ελιά, που σύμφωνα με τις πρώτες εκτιμήσεις φαίνεται πως είναι άνω των 4.000 ετών, μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν σταθερό ιστορικό σημείο αναφοράς. Είναι επίσης σημειολογικά αξιοπρόσεκτο ότι αρκετοί από τους παλαιότερους κατοίκους της περιοχής την αποκαλούσαν ήδη στο πέρασμα των χρόνων από μόνοι τους “η ελιά του Οδυσσέα”, μη γνωρίζοντας ότι κυριολεκτούσαν και ακροβατούσαν ταυτόχρονα στην διαχρονική σημειολογία του Ομήρου, θέλοντας όμως να δείξουν με τον τρόπο τους ότι η ελιά αυτή ήταν παλιά, παμπάλαια – τόσο παλιά όσο ήταν και στα απώτερα στρώματα της ασυνείδητης γονιδιακής τους μνήμης ο Οδυσσέας….
Μπάμπης Κατσίμπας
(Το παρόν άρθρο αποτελείται από συνδυασμό δημοσίευσης σε τοπική εφημερίδα της Λευκάδας «Τα ΝΕΑ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ» με τίτλο «Η Επιστροφή του Οδυσσέα» ,του ίδιου συγγραφέα και μέρους του Γερμανικού ντοκιμαντέρ “SEGELN IN DER HEIMAT DES ODYSSEUS” παραγωγή της εταιρείας Videosail. Η όλη η πρωτογενής έρευνα, μεθοδολογία, συλλογή και επεξεργασία στοιχείων για το θέμα αυτό είναι αποκλειστικά του συγγραφέα).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
OΜΗΡΟΥ ΙΛΙΑΣ (σε διάφορες εκδόσεις)
ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ (σε διάφορες εκδόσεις)
ΛΟΙΠΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
HEIKEL ROD «IONIAN – Corfu to Zakinthos and the adjacent mainland”. 1.Greece. Ionian
yachtsman’s Pilot. Τetra Sailing Guides Tetra Publications. (Οδηγός Ιστιοπλοΐας για το Ιόνιο). London 1992
ΚΑΤΣΙΑΡΔΗ-HERING ΟΛΓΑ «Η Λευκάδα στη βενετική χαρτογραφία (1686-1729)» Κέντρο
Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Τετράδια εργασίας 25/26. Χαρτογραφίες της Ανατολικής Μεσογείου. Αθήνα 2004
ΚΑΤΣΙΜΠΑΣ Σ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ: «Η Κεφαλονιά ήταν η Ομηρική Σάμη» Διεθνές Συμπόσιο για
την Ομηρική Ιθάκη. Κεφαλληνία, Σεπτέμβριος 2002. Δημοσίευση περιοδικό «ΙΧΩΡ» τ. 27, Νοέμβριος 2002
ΜΟΣΧΟΝΑΣ Ν. «Χειρόγραφος Τοπογραφικός Χάρτης Λευκάδας και Αμβρακικού του 18ου
αιώνα στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας» Ανάτυπο από τον Α’ τόμο των Πρακτικών του Δ΄ Πανιονίου Συνεδρίου. Κέρκυρα 1980
ΜΠΟΡΝΟΒΑΣ ΙΩΑΝ.: «Η Γεωλογία της Νήσου Λευκάδος». Έκδοση Ινστιτούτου
Γεωλογίας και Ερευνών Υπεδάφους (Ι.Γ.Μ.Ε.) Αθήναι 1964
ΣΤΑΜΑΤΕΛΑΤΟΣ Μ., ΣΤΑΜΑΤΕΛΑΤΟΥ-ΒΑΜΒΑ ΦΩΤΕΙΝΗ: «Ελληνική
Γεωγραφική Εγκυκλοπαίδεια» Σε 3 τόμους. Εκδόσεις Τεγόπουλος-Μανιατέας. Αθήνα
Σχόλια